Metafikcja to fikcja, która przypomina czytelnikowi, że znajduje się w fikcyjnym świecie. Cervantes czyni to poprzez nieustanne zestawianie brutalnej rzeczywistości życia w Hiszpanii z pragnieniem Don Kichota, by żyć jak jeden z fikcyjnych rycerzy, o których czytał w średniowiecznych romansach. Fikcja definiuje sposób postrzegania rzeczywistości przez Kichota.
Ze względu na rzeczywistość, z którą Don Kichot musi się zmierzyć, próbując zrealizować swoją fantazję o zostaniu rycerzem, Don Kichot został nazwany pierwszą powieścią. Nie przenosi ona czytelnika w świat marzeń o fantastycznych przygodach i magicznych wydarzeniach, jak to czynią romanse rycerskie. Nieustannie umieszcza Kichota w kontekście realnego świata, w całej jego nieprzyjemności – i nieustannie przypomina czytelnikowi, że świat mentalny, w którym żyje Kichot, różni się od świata rzeczywistego. Don Kichot chce zmienić świat na bardziej idealny, ale ciągle mu się to nie udaje. Za próby realizacji swoich marzeń zostaje uznany za szaleńca. Dzięki metafikcyjnemu kontrastowi między fikcyjnym marzeniem a surową rzeczywistością Cervantes zapoczątkował nową formę literatury.
Po Don Kichocie literatura prozatorska zmieniła się. Pisarze zdali sobie sprawę, że mogą w bardziej satysfakcjonujący sposób zabawiać czytelników, umieszczając bohaterów w realnych sytuacjach niż tworząc rozbudowane światy fantazji. Przeciwstawiając formę powieściową romansowi, Cervantes skierował powieść na drogę realizmu.